12. عرفات روز دعاست، از خدا چه بخواهیم؟
عرفه روز ارتباط خلق با خالق و روز دعاست، و در حقیقت یکی از راههای کسب معرفت الهی همین دعاهاست.
در حدیثی از امام صادق(ع) حکایت شده که: «عرفه روز دعا و درخواست است.»(49)
و حتی از آن حضرت حکایت شده که نماز عرفه با عجله خوانده می‌شود و نماز ظهر و عصر به صورت جمع خوانده می‌شود تا انسان برای دعا وقت بیشتری داشته باشد و نیز سفارش شده که در عرفه با نگاه به مردم مشغول نشو، به خودت بپرداز و دعا کن.(50)
انسان می‌تواند در عرفه هرگونه حاجت دنیوی و اخروی را از خدا بخواهد، ولی پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) دعاهای خاصی به ما آموزش داده‌اند، تا از این فرصت بیشتر استفاده کنیم، و مطالب عالی‌تر از خدا بخواهیم.
این دعاها، نوعی رازگویی است، یعنی کسانی که به اسرار هستی آشنا هستند، راههای کوتاه‌تر و مهم‌تر و مسائل عالی‌تر را به ما آموزش داده‌اند. در دعاهای اهل بیت(ع) در عرفه، موارد زیر برجسته شده است:
الف. یاد خدا و اقرار به توحید و صفات خدا(51) و تسبیح او.(52)
ب. اخلاص ورزی به درگاه دوست (اللهم لک صلاتی و نُسکی و محیای و مماتی)(53)
پ. پناه بردن به خدا از: فقر، وسوسه‌های شیطانی، متفرق شدن کارها، عذاب قبر، چیزهای بدی که بادها می‌آورند (مثل خرابی‌ها، بیماری‌ها و...)(54)
ت. طلب آمرزش و استغفار از گناهان.(55)
ث. درخواست از خدا: عفو، عافیت، دفع شرور مخلوقات،(56) برکت در سفر، نورانیت قلب و اعضاء و کارها، شب و روز نیک، بادهای نیک.(57)
برآورده شدن حاجات، قرار گرفتن در زمره کسانی که خدا به آنها در عرفه مباهات میکند.(58)
نجات از آتش، رزق حلال، توفیق انجام کارهایی که مورد رضایت خداست، عمر دراز، حیات طیب.(59)
حضور مکرر در عرفات تا وقتی زنده هستیم، رستگاری، رحمت، اینکه از گرامی‌ترین مهمانان خدا باشیم، خیر و برکت، رضوان، برکت در اموال و خانواده.(60)
آری پیام و آموزه این دعاها برای ما آن است که عرفه را روز دعا بدانید و برای امور دنیوی و اخروی خود دعا کنید.
13. عرفات و شیطان
در عرفات مواظب وسوسه‌های شیطان باشیم، چون از بهترین مکان‌های توجه به خدا و آمرزش است از این رو شیطان تلاش میکند انسان را از رحمت و آمرزش الهی باز دارد.
در حدیثی از امام صادق(ع) حکایت شده که: (در عرفه) از شیطان به خدا پناه ببرید، که شیطان بیشتر دوست دارد در اینجا به یاد شما باشد (و شما را بلغزاند).»(61)
میبدی در کشف الاسرار می‌نویسد: «در بعضی اخبار بیاید که بسیاری گناه است بنده را، که کفارت آن نیست مگر ایستادن به عرفات؛ و هیچ وقت نیست که شیطان را ببینند درمانده‌تر و زرد روتر از آن وقت که حاجیان در عرفات ببیند، از بس که بیند رحمت و فضل خدای بر سر ایشان باران و ریزان!»(62)
آری، پیام و آموزه این روایات آن است که خطر شیطان را در عرفات جدی‌تر بگیرید و بیشتر مواظب وسوسه او باشید.
14. اسرار جبل الرحمة (کوه رحمت):
کوهی که در منطقه عرفات واقع شده است. این کوه از جهات مختلف مورد توجه بوده و هست:
الف. پیامبر اسلام(ص) بر تخته سنگی از این کوه ایستاد و خطبه معروف عرفات را بیان کرد.
ب. امام حسین(ع) دعای عرفه را در دامنة این کوه خواند.
ج. بر قله این کوه، قبه‌ای به نام آدم(ع) قرار دارد.(63)
د. صعود بر جبل الرحمة:
مشهور بین علماء آن است که بالا رفتن از این کوه در روز عرفه مکروه است. (یعنی ثواب عبادت را کمتر میکند) و در حدیثی از امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) حکایت شده که توقف در پای کوه افضل‌تر و محبوب‌تر است(64) و هر چه به کوه نزدیک باشد با فضیلت‌تر است.
و در حدیثی از امام سجاد(ع) حکایت شده که هنگام بالا رفتن از کوه: «قصد شود که خدا نسبت به مرد و زن مومنی مهرورز است و آنان را رحمت میکند و سرپرست هر مسلمانی است.»(65) - (66)
آیت الله جوادی آملی در این مورد می‌فرمایند: «صعود بر جبل الرحمة، باید انسان را عارف به این سرّ کند که خداوند نسبت به مرد و زن مومن، رحمت خاص و ولایت مخصوص دارد. نیل حج گزاران به چنین معرفتی در نحوة نگرش و ارتباط آنان با سایر افراد و جوامع تاثیر خواهد گذارد.»(67)
15. اسرار «نَمره»:
وادی نمره، منطقه وسیعی در سرزمین عرفات است که تقریباً در سمت مماس عرفات با حرم است.
از امام سجاد(ع) حکایت شده که در مورد این منطقه فرمود: «در سرزمین نمره قصد شود که به چیزی دستوری ندهی تا اینکه خود بدان عمل کرده باشی، و از چیزی منع و نهی نکنی تا اینکه خود از آن پرهیز کرده باشی.»(68)
و نیز حضرت این سرزمین را شاهد اعمال حاجیان معرفی فرمود.(69)
آیت الله جوادی آملی در این مورد می‌نویسند: «در وجوب امر به معروف و نهی از منکر، عدالت و طهارت نفس آمر و ناهی از شرایط آن به شمار نیامده است، بلکه علم و آگاهی او از آن معروف یا منکر، و احتمال تاثیر امر و نهی او و مانند آن جزو شرایط است. اما باطن آن براساس رازی که درباره «نمره» (در حدیث شبلی) بیان شد، به عدالت بر می‌گردد، یعنی آمر به معروف باید خود مُوتَمر بدان بوده (= بدان دستور عمل کرده باشد) ناهی و زاجر از منکر باید خود منتهی و منزجر از آن باشد. (= قبلاً از آن مطلب پرهیز کرده باشد.) ...
امام سجاد(ع) فرمود: «هنگام ورود به این منطقه باید آگاه باشید که این سرزمین، سرزمین شهادت، معرفت و عرفان است. یعنی همان گونه که خدا و ملائکه شاهدند، این سرزمین وسیع نیز شاهد اعمال زائران خانه خداست و کاملاً آگاه است که حاجی با چه نیتّی آمده و با چه انگیزه‌ای بر می‌گردد و به آن شهادت می‌دهد.»(70)
16. چرا در عرفات روزه نگیریم
در برخی روایات فریقین از روزه گرفتن روز عرفه نهی گردیده است شاید علت آن، سر حال بودن و با نشاط بودن هنگام دعا و نیایش است، زیرا انسان روزه‌دار، در آن سرزمین ـ و خصوصاً در هوای گرم ـ حال دعا پیدا نمی‌کند. رسول خدا(ص) نیز روز عرفه را روزه نمی‌گرفت.(71)
البته مرحوم کفعمی در مصباح فرموده: «مستحب است روزه گرفتن در روز عرفه، برای کسی که در دعا خواندن ضعف پیدا نکند.»(72) و این مطلب موید آن است که کراهت روزه بدان جهت است که انسان برای دعا خواندن، حال و نشاط داشته باشد.
اسرار عرفات در کلام صاحب نظران
1. تجلّی توحید در دعای عرفه امام حسین(ع):
«متی غبت حتی تحتاج الی دلیل یدّل علیک»(73)
«(ای خدا) چه زمانی پنهان بودی تا نیازمند دلیلی باشی که ما را به تو رهنمون گردد.»
«عمیت عین لاتراک علیها رقیباً»(74)
«کور باد (یا کور است) چشمی که تو را مراقب خویش نمی‌بیند.»
«خسرت صفقة عبد لم تجعل له من حبّک نصیباً»(75)
«بنده‌ای که سهمی از محبت خویش به او نداده‌ای، معامله و سودایی زیان آور نموده است.»
2. در عرفات به کمال معرفت برسید:
عارف سالک، میرزا جواد ملکی تبریزی(ره) می‌گوید: «منتهای جدیّت خود را به خرج بده که در عرفات به کمال معرفت نائل شوی و بدان که اجتماع حاجیان برای دعا در یک میدان و صحنه واحد، بویژه به لحاظ حضور صالحان و اهل باطن از ابدال و اوتاد یا غیر آنها از کاملان ـ که هیچ وقت حج از بعضی از آنان خالی نیست ـ لامحاله با اجتماع دل‌ها و همت‌ها، برای طلب نزول رحمت و طلب باران، ابرهای جود و کرم که گردن‌ها کشیده و دیده‌ها خیره شده ]برای آن[ تضرع و زاری و ابتهال خود، شاید علت تامه اجابت دعا باشد.»(76)
مرحبا قومی که داد بندگی را داده‌اند
تــرک دنیـا کـرده‌اند و از همه آزاده‌اند...
ربّنا گویند از او لبیک عبدی بشنوند
جمله سرمست الست از جرعه این باده‌اند(77)
3. عرفات سرزمین شناخت‌ها:
عبادت بدون شناخت، نور و نشاطی ندارد؛ همان عبادت خشکی است که نه تنها مفید نیست، بلکه در بسیاری از موارد گمراه کننده می‌باشد.
در عرفات خدا را بشناسیم، خود را بشناسیم، دیگران را بشناسیم، شیطان را خوب بشناسیم تا او را به خوبی از خود طرد کنیم.
حاجی در عرفات به خود متوجه می‌شود، حال و وضع و کارهای خود را محاسبه میکند، اگر خطایی در خود دید، توبه حقیقی میکند، در آنجا در پیشگاه خدا به گناهانش اعتراف میکند و تصمیم می‌گیرد دیگر گناه نکند و خود را همیشه از شیطان و شیطنت‌ها دور نگهدارد. به این ترتیب شناخت نظری و عملی خود را در مدرسة فضل پرور عرفات، تکمیل می‌نماید.(78)
همه عاشقان بکوشید که چو جسم و جان نماند
دلتان به چـــرخ پرّد چــو بدان گران نماند
دل و جــان به آب حکـمت از غبارها بشویید
همه تا دو چشم حسرت سوی خالدان نماند
ره آســمان درون اسـت، پر عشــق را بجنبان
پر عشق چـــون قـوی شد غم نردبان نماند
4. صحنه عرفات یادآور صحنه رستاخیز:
«زائر خانه خدا باید از وقوف به عرفه و مشعر و مشاهده ازدحام جمعیت و اقوام و ملل مختلف، از عرب و عجم، از گریه و ناله و استغاثه و تضرّع آنها به درگاه حق تعالی، از پیروی هر قومی از پیشوای خود، از سرهای برهنه و بدن‌های کفن پوش، به یاد مواقف حشر و آخرت باشد.»(79)
5. حضور اولیای الهی در عرفات عامل نزول رحمت و آمرزش الهی بر همگان:
«از اسرار اجتماع همه در این سرزمین، آن است که عموم مردم و گنه کاران، با اولیای الهی ارتباط پیدا کنند و به برکت حضور آنان، مشمول رحمت الهی قرار گیرند، همانطور که در سیر نزول، اولیای الهی واسطه فیض‌اند، در قوس صعود نیز اینان واسطه ترقی و کمال انسان‌اند.»(80)
6. کوتاهی زمان عرفات نشانه کوتاهی حیات دنیوی و مسافر بودن ماست.
«چون آفتاب روز عرفه به لحظه غروب برسد، باید خیمه‌ها را سرنگون کرد و بار و بنه مختصر را به هم پیچید و سفرة نچیده را برچید و با روحی سبک بار و قلبی سبک بال و وجودی پیچیده به غفران و رحمت، به طرف مشعر الحرام حرکت کرد.
این اقامت کوتاه و این استقرار چند ساعته، نشان اقامت کوتاه در حیات دنیا و علامت مسافر بودن انسان در این خانة محدود است. که باید بساطی گستراند تا روز جمع کردن آن دچار مضیقه و رنج و فشار و زحمت نباشی و برای دل کندن از آن سهل و آسان و راحت بگذرانی.»(81)
پی‌نوشت:
1. نک: آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، ص 129 و حج نماز بزرگ، ص 35 و منابع دیگر.
2. واژه «عرف» اصله من «عرفت» ای اصبت عرفه ای رائحته، او من اصبت عرفه، ای خدّه. (مفردات، راغب اصفهانی، ماده عرف)
3. نک: علل الشرایع، ج 2، ص 436 و المحاسن، 2/65/1181.
4. نمونه، ج 2، ص 60.
5. الدّر المنثور، ج 7، ص 111.
6. نمونه، ج 2، ص 60.
7. همان.
8. نمونه، ج 2، ص 61.
9. نمونه، ج 2، ص 62 و صهبای حج، جوادی آملی، ص 413.
10. همان.
11. همان.
12. وسائل الشیعه، ج 13، باب 19، حدیث 8 (چاپ جدید)
13. سنن ترمذی: 5/214/2975 و همان 3/237/889 و محجة البیضاء، ج 2، ص 204 (الحج عرفه) و نیز الحج و العمرة فی الکتاب والسنة، ص 189 ـ 190.
14. نک: مناسک حج، امام خمینی(ره) با حواشی مراجع عظام، مساله 963.
15. محجة البیضاء، ج 2، ص 204.
16. صهبای حج، ص 423.
17. بحارالانوار، ج 99، ص 13، ح 42.
18. کافی: 4/261/37، بحار: 99/13/42.
19. شعب الایمان: 3/463/4074، کنزالعمال: 5/74/12110.
20. بحار، ج 96، ص 261.
21. واژه «ظن» اگر با «انّ» همراه شود به معنای قطع است (نک: مفردات راغب، ماده ظن)
22. الفقیه: 2/211/2183 و کافی: 4/541/7.
23. الجعفریات / 65، دعائم الاسلام: 1/294 از امام علی(ع).
24. السنن الکبری: 5/192/ 9480.
25. کافی: 4/66.
26. اخبار مکه، فاکهی، ج 5، ص 15.
27. وافی، ج 2، ص 42.
28. مستدرک الوسائل، ج 10، ص 166.
29. صهبای حج، ص 415.
30. طه / 7.
31. صبهای حج / 416.
32. شعب الایمان: 3/463/4074 و کنزالعمال: 5/74/12110.
33. واژه «بیت» به معنای مکان خواب (بیتوته) است (که در فارسی بدان اتاق گفته می‌شود) و واژه «دار» به معنای حیاط و خانه‌ای است که خانواده در آن زندگی می‌کنند و دیوار دارد. (نک: التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 2، واژه بیت.)
34. کافی: 4/224/2.
35. دعائم الاسلام: 1/320.
36. نک: تهذیب: 5/182/611 و کافی: 4/463/4.
37. نک: کافی: 4/66 و الفقیه: 2/211/2183.
38. مائده / 3.
39. نک: الدر المنثور، سیوطی و تفسیر عیاشی، ذیل آیه فوق، و المیزان، ج 5، ص 178 و 209.
40. «یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِن رَبِّکَ وَإِن لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ» (مائده / 67)
41. نک: المیزان، ج 5، ص 209 ـ 210.
42. کافی، ج 1، ص 337 ـ 338.
43. الفقیه، ج 2، ص 520.
44. صهبای حج / 433.
45. شایان ذکر اینکه، اگر چه ممکن است مشکلات برخی زائران، ناخود آگاه به برکت امام زمان(عج) حل شود، لیکن چنین نیست که هر عمل خارق عادت و کرامتی که در ایام حج و در سرزمین منا و عرفات روی داد، مستقیماً به دست وجود مبارک آن حضرت انجام گیرد. ممکن است ناآشنا یا سالمندی خیمه یا چادر خود را گم کند و یا در بین راه بدون زاد و راحله بماند، و ولیّی از اولیای الهی که تربیت شده مکتب ولایت ولی عصر(عج) است او را راهنمایی کند. پس این شخص گرفتار، مع الواسطه خدمت آن حضرت رسیده است نه بلاواسطه. (صهبای حج / 433 ـ 434)
46. نک: الحج و العمرة فی الکتاب والسنة، محمد الریشهری، ص 191 ـ 195.
47. نک: مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، دعای عرفه.
48. صهبای حج، ص 428.
49. تهذیب: 5/182/611 و کافی: 4/463/4.
50. تهذیب: 5/183/612، الفقیه: 2/542/3135 و الحج و العمرة فی الکتاب والسنة / 590.
51. تهذیب: 5/183/612، الفقیه: 2/542/3135 و الحج و العمرة فی الکتاب والسنة / 590.
52. المعجم الکبیر: 10/227/10554.
53. تهذیب: 5/183/612، الفقیه: 2/542/3135 و الحج و العمرة فی الکتاب والسنة / 590.
54. همان.
55. تهذیب: 5/184/614.
56. کافی: 4/464/5، قرب الاسناد: 21/72.
57. تهذیب: 5/183/612، الفقیه: 2/542/3135 و الحج و العمرة فی الکتاب والسنة / 590.
58. کافی: 4/461/3، تهذیب: 5/179/600 و بحار: 99/348/20.
59. تهذیب: 5/182/611، کافی: 4/463/4.
60. الفقیه: 2/543/3137، تهذیب: 5/187/622 و نیز: اقبال الاعمال: 2/61 ـ 188 (دعاهای ائمه در عرفات) و نیز: الحج و العمرة فی الکتاب والسنة، ری‌شهری، ص 191 ـ 195.
61. التهذیب: 5/182/611، کافی: 4/463/4.
62. کشف الاسرار، میبدی، ج 1، ص 525.
63. صهبای حج، ص 418.
64. وسائل الشیعه، ج 10، ص 11 و 19 و کافی، ج 4، ص 463.
65. حدیث مشهور شبلی، مستدرک الوسائل، ج 10، ص 166.
66. شاید این دو دسته حدیث فوق قابل جمع باشد، یعنی احادیث دسته اول محل با فضیلت‌تر وقوف در عرفات (پایین کوه) را بیان میکند و حدیث شبلی اشاره دارد که اگر از جبل الرحمة بالا رفتی چه چیزی را قصد کنی، ولی دستور صعود به کوه یا نفی فضیلت پایین کوه را نمی‌دهد.
67. صهبای حج، ص 419.
68. حدیث شبلی، وسائل الشیعه، ج 10، ص 166.
69. همان. (فعند ما وقفت عند العلم و النمرات نویت انها شاهدة لک علی الطاعات حافظة لک مع الحفظة بأمر ربّ السموات)
70. صهبای حج، ص 420.
71. اخبار مکه، فاکهی، ج 5، ص 33 ـ 29 و حج در اندیشه اسلامی، ص 242.
72. مفاتیح الجنان، ص 470.
73. مفاتیح الجنان، دعای عرفه امام حسین(ع).
74. همان.
75. همان.
76. المراقبات، ج 2، ص 225.
77. خواجه عبدالله انصاری.
78. برگرفته از پاسدار اسلام، ش 207 ـ 208، مقاله «عرفات و منی سرزمین شناخت‌ها و پیکارها و ایثار»، ص 44.
79. پرتوی از مشعل هدایت، اسرار و معارف حج، ص 22.
80. همان.
81. در بارگاه نور، ص 97.
